Español

Huichol

Cora

Tepehuano

Purhépecha

Náhuatl

Zapoteco sierra

Zapoteco istmo

Mixteco

Triki

Maya

Tseltal

Tzotzil

XIINGA CA PLAGUICIDA CA?

MICAELA: Cirilu', ma bidxe'lu' dxiiña' la?
CIRILO: Ya, Micaela, racala'dxicabe chi gusaba' dé la'plaguicida ra ñaa.
MICAELA: Xi nou' ne'? Nabé naxou nga ni cani'lu'
CIRILO: ¡Xi ñee ga ya'!.
MICAELA: Ca plaguicidaca riu'chanéni xtale dé ne ruutini guintiicasi.
CIRILO: Ya, ruutisini xtale manichuga
MICAELA: Dxandí, laaca ruutini yaga guie' ne zandapeca guutini binni, lii, ca xiiñilu', binni lidxilu'...
CIRILO: Pa nga ni la?, ni chigune' yana la? Chi guyube' xti dxiiña' gadxé.
RA RIUUNI NI ÑAQUIÑE'BINI TI QUI GACA'HUARA

BERTHA: Cirilu. Ma Bidxelalu' dxiiña'la?
CIRILO: Co' xhuncu, gunie' nia' ti binni ti chi gusaba' plaguicida ra ñaa, xisi la? Micaela bichibi naa.
BERTHA: Xiñee ya'. Xi gudxibe lii.
CIRILO: Zanda guni huaráni ne guutini naa.
BERTHA: Zacasi la?
CIRILO: Plaguicidaca riuuchaneni dé ne nisa; zanda tidini neza xiee, ruaa, guie lua« ne guidubi lade'.
BERTHA: Nabé naxou' ni cani'lu'.
CIRILO: Chi tidxe'ca lii, ti ganda guidxá plaguicida ca la?, naquiiñepe' guiliibi chaahui'pe' lú bini, gácu' ti
lari ne gucaa ñee guidi boco', gundiibi na', guchii íque ne guidubi ladi.
BERTHA: Zacála? Zului'pelu' ca dxu' ni rie ra nuu beeu'.
CIRILO: Ma co' yana, chi guyube' xti dxiiña'.
GUIRA'RI' NA' NE XHABA

MICAELA: Biiya'gu'yu' siou' pabia' nabiidi' nuu ladilu'.
PEDRO: Binni rune nia' dxiiña' ra ñaa bicaa naa guchaya' plaguicida, ne nabépe' bidxuunini.
MICAELA: Yana la? Gulee ladi ni naculu'ca' ne guze chaahui'.
PEDRO: Qui racala'dxe' gaze' yana dxi.
MICAELA: Bazeendu, qui ganalu' zadi'di' dé ca' ne ziaazini ruaalu', lulu', xiilu', ne zandapeca guutini lii.
PEDRO: Ma', ma'... Zanda qui'bi'lu' xhaba' la?. Chi gaze guxooñe'.
MICAELA: Co' xa badu nguiiu. Ra guiluxe gazelu, laaca lii nga chi tiibilu' xhabalu'. Gucuaa xhabudi'.
PEDRO: Qui ganalu' guzuubalu' diidxa' já'.
MICAELA: Nabé nachaabalu' ya'.
CADI GASI BINI RA NUU CA DE RI'

MICAELA: Bertha, Bertha, gudxi ca ba'du' huiini'ca qui gasica ra cá.
BERTHA: Xi ñeega ya', Micaela.
MICAELA: Ti binni gudxi naa nabé naxou' nga pa gasi tuuxa ra nuu neca tuudxi huiini' plaguicida,
ne guirá xixé dé ni rigusabacabe ra ñaa ti gati' ca mani' chuga ca. Ra ma cayasi binni ma
nagueenda zaca huará pa cú'xiini'.
BERTHA: Gasti naca. Plaguicidaca nuu zitu de ra nuunu di' . Xiru' zanda guizaaca' ya'.
MICAELA: Guxhu' huiini' xtini riuuchaneni bi ne riuuní xiinu.
BERTHA: Pa ngani la? Nagasidu'ca chi tidxe' xpixuaana' layudi' cadi gusaana ca plaguicidaca ndaani'
ra rasinudi'.
MICAELA: Ne chinebeni zitu, ra cadi ganda cana' ca badu huiini' ca ni, ne cadi chindá tuuxa
mani«ra nuuni. Laaca cadi guiabani lu guendaró xtinu di' ne nisa ride'nu.
BERTHA: Co' xa ba'du', nabé nadalu'!.
MICAELA: Qui ganu piou' pabia' nagueenda runi huaráni ne ruutini tutiisi la.
ZANDA GUIBIGUETANI

PATRON: Cirilu, yené xheelu' ne ca xiiñilu' ra ñaa, ma chi guiiruugu'ca bichooxhe' ra qué.
CIRILO: Co' na?. Deru' numba' biluxe biruba cabe plaguicida layú ca, ne qui gananu xi dé nga bichá
cabe ra cá.
PATRON: Bichacabedé la' diidxastiá "Lannate".
CIRILO: ¡Gasti naca já'!.Nuu tu ma gudxi naa pa guidxa dé rabicabe Lannate ra ñaa la?, naquiiñe' tidi' bia'
chupa gubidxa; ti ganda gaca dxiiña'luni.
PATRON: Nga ya', xiñee'?.
CIRILO: Plaguicida ca cadi casi zesi ma cheni, naquiiñe tidi' bia' chupa gubidxa.
PATRON: Biaa Cirilu, nabé nuu xpiaanilu' ja'?
CIRILO: Ya.
RA RIDXA CA DE RI'

MICAELA: ¡Juanitu, bisaana nga...!
BERTHA: ¡Zaa caguitebe, nahuiinirube!
MICAELA: Co' xa. caguitenebe ra ridxa plaguicida!
BERTHA: ¡Ma nadachini!
MICAELA: ¡Zanda nadachini xa; nisa huiini' ne dé riaana' tuudxi ni, ne laaaca runihuararuni binni!
Ngue runi cadi neza guiquiiñe'di tuuxani; guiruti gue nisa guidxa ndaanini.
BERTHA: Pa ngani la? nagasica gabinu xipixuaana' layú ca naquuiñe' gutopa ra ridxa ca plaguicidaca
ne gudxiguetabeni ra guzi'beni.
MICAELA: Chi guchuugua ra ridxá ca plaguicidaca ti qui chu'ru' binni tu gacala'dxi guiquiiñeni.
NISA YA RE'BINI

MICAELA: ¡Cirilu! ¡Ma chelu' ra nuu xpixuaana' lacyú ca la?.
CIRILO: Ya. Nagasica ma bibigueta...
MICAELA: Cadi gusiaandalu' dxa nisa que.
CIRILO: Xi nisa.
MICAELA: Gudiicabe laanu nisa nayá. Bietenala'dxi' gudubisa, guca huaránu guiranu ti bide'nu nisa
biidi guleenu ndaani' canalque.
CIRILO: ¡Ya Micaela, ngue runi chi guinie'nia' xpixuaana' layú que, laabe cudiibe nisa nayá, dxani lu ti
garrafón dagu dxiichi' luni.
MICAELA: Guda'ru'. Yené xquétalu ne xquendarolo'.

LOCUTOR: GUIRANU NAPANU DERECHU XTINU GUDII XPIXUAANA' LAYÚ, RA RUNINU DXIIÑA', NISA NAYÁ NI GUIDE'CANU. BINNI CA NAQUIÑE GUIENE NAQUI'ÑENUNI.
RA GÜI'NENU DIIDXA TU GACALA'DXI'GUNINU XHIIÑA RA ÑAA LA?, NAPA XIDÉ
GACANÉ LAANU. GUIRANU ZACANENI.
RA MA CAHUINI GUENDAHUARADI'

BERTHA: ¡Micaela! ¿Qui ganu la? Canaxudxi Panchu. Zulua'canayatibe runi ti gunaa.
MICAELA: Xiñee cani'lu ndi' ya'.
BERTHA: Numbá', ra biluxebe dxiiña' guenda ruchá plaguicida ra ñaa la?, cayaca ditibe, nazebe nisa luna,
cadxé lúbe; cayuuba ndaanibe ne racaládxibe guidxi'babe.
MICAELA: ¡Cadi naxudxibe! Mapeca cayaca huarábe runi dxiiña' guenda ruchá plaguicida ra ñaa que.
Laa zanda guidii ti yuuba' ique laabe, guiuuba' ladxido'be'ne guichuundu'pe lúbe,
BERTHA: Xi ñeega ya'.
MICAELA: Ra ma guzulú guieegu lúbe la?, zahuiinipeni; ra qué maca zi naaze ti yuuba' laabe ne zaca
ditibe xtale.
BERTHA: Co'. Cadi dxandí, huará Panchu.
MICAELA: Guendahuará di' zandaca gapabe tobisi laani. Ni naquiiñe' nga chié guxooñeca be laabe
ra nuu bini rusianda xtale guenda huarádi' ne guini'cabe xi ñee cayacabe ca ndidi'.
BERTHA: ¡Xhuncu Panchu, pa qui chu' tu guisanda laabe la?, zatibe.
MA QUI ZANDA GUIANDA BINI

PANCHO: Co' dxe. Qui ziuru' dxi gune' nia' dxiiña' ne plaguicidaca. Nabé ruutini bini.
PATRON: Xiñee naa qui huayuudi'dxi guizaaca gasti ya'.
PANCHO: Qui huayuni huaránilii nagasi xa, zandaca ma qui chu'ru' dxi guiandalu pa guinaaze
guenda huarádi' lii.
PATRON: Xi ñee ga ma qui zanda guianda ya'
PANCHO: Guenda huarádi' rinaazeni bini tu runiné dxiiña' ne ca plaguicidaca, neca huaxie' pe dxi
gunicani. Nabé nagana ca guenda huará di', nuu bini tu ruutini laa.
PATRON: Xi guenda huará ya'.
PANCHO: Ma qui runiibi chaavica' ladica', laaca rudii cáncer laaca., Ca gunaa ca zandapeca guiaba
cáncer xidxica', pa cá' cadi nazaaca'di zale xiiñica'. Ca plaguicidaca ruutini ne
ruzaaquini ladi binni. Tutiisi nguiuu raca huará rajmánadá ladi...
PATRON: ¿Paraa nou ne?
PANCHO: Zanda guiaba cáncer lu xhita, xquie', ma qui zanda gapa xiiñi ne zahuiini'pe' xquie.
Ca xiiñica' laaca zanda ca gáleca naguidxa